مروری بر جریان‌شناسی رسانه‌ای عراق

به گزارش مدار شرقی، جهان عرب به‌لحاظ گستردگی و برخی زمینه‌های فرهنگی، صاحب رسانه‌های بزرگ و مهمی مانند «العربیه» و «الجزیره» و … است. اما این رسانه‌ها به دلایلی از پرداختن به مسائل محلی و انعکاس اخبار و دغدغه‌های خاص و جزئی مردم عاجزند و اغلب با دید منطقه ای و بین المللی و با یکی از نگاه های سه گانۀ «اسلام‌گرایی»، «لیبرالیزم» یا «مقاومت» به موضوعات ورود می‌کنند. از جمله این دلایل می‌توان وسعت جوامع عربی و فراوانی دغدغه‌ها و اخبار آن‌ها و یا مأموریت‌محور بودن این رسانه‌ها و نداشتن اهتمام واقعی برای انعکاس همه واقعیت‌ها اشاره کرد. در هر صورت این رسانه‌های داخلی و محلی هستند که باید صدای مردم را بشنوند و حنجره‌ای برای فریاد مطالبات آن‌ها باشند.

هرچند رسانۀ «بی‌طرف» یا «مستقل» در دنیای امروز تقریبا بی‌معنا است و هر رسانه‌ای دارای جهت‌گیری سیاسی و فرهنگی برای جلب نظر مراکز تامین مالی خویش است، اما باز در برخی رسانه‌ها، یک بی طرفی نسبی را به‌عنوان اصل حرفه‌ای یا حداقل به‌عنوان تاکتیکی برای جذب و حفظ مخاطب می‌توان مشاهده کرد. در حالی ‌که در رسانه‌های عراق، این میزان از بی‌طرفی هم کمتر دیده می‌شود و رسانه‌ای که صدای مردم را بدون اهداف حزبی و گروهی و… فریاد بزند تقریبا وجود ندارد. این امر، ریشه در رقابت‌های قومی، مذهبی و جناحی برای کسب قدرت و ثروت بیشتر در آیندۀ سیاسی عراق دارد. عمق این مسأله تا جایی است که برخی خبرنگاران عراقی می‌گویند: هر خبری را که مردم عراق از رسانه‌های خود دریافت می‌کنند، پول آن قبلا پرداخت شده است و در واقع، رسانه‌های عراق، دکان‌هایی برای فروش خبر هستند.

اگر اوضاع را این‌قدر هم فاجعه‌بار ندانیم، اما روشن است که مردم عراق در اثر وابستگی‌های سیاسی و جناحی رسانه‌هایشان به داخل یا خارج، در رساندن صدای واقعی خود به مسئولین و آگاهی از حقایقی که در پیرامونشان رخ می دهد دچار یک خلأ رسانه‌ای هستند. در مقدمه پایان نامه ای متعلق به خیرالله عبدالله دانشجوی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه عراق که با عنوان «اثر رسانه در فهم سیاسی جامعه عراق بعد از ۲۰۰۳» نوشته شده است، می‌خوانیم:

«نقشه رسانه های عراق بعد از ۲۰۰۳ ماهیت گروه ها و احزابی که حیات سیاسی دارند را برای ما آشکار می کند. توان ماندگاری رسانه ها به نحوی به توان مالکان آنها یا افرادی که از این رسانه ها به مصالح خود دست می یابند وابسته است. از این رو اغلب تولیدات این شبکه ها بیش از آنکه با هدف افزایش آگاهی افراد باشد بیانیه های تبلیغاتی است.»

مرور کلی بر رسانه‌های عراق:

برای شناسایی رسانه‌های پر مخاطب و تأثیرگذار بهترین راه، قرار گرفتن در متن جامعه و بررسی منابع مورد استفادۀ آن‌ها است. اما راه‌های دیگری هم برای یافتن پاسخ وجود دارد که هرچند نتایجش به دقت روش اول نیست، اما چندان هم از واقعیت دور نیست؛ مانند مراجعه به آمار بازدیدکنندگان یک سایت‌ خبری یا تعداد دنبال‌کنندگان صفحات مجازی یک رسانه، یا میزان بازتاب اخبار و آرای یک رسانه در فضای مجازی و رسانه ای کشور.

مردم عراق مانند دیگران از طرق مختلف اخبار کشورشان را پیگیری می‌کنند؛ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، خبرگزاری‌ها، شبکه‌های تلوزیونی و رادیویی. در ادامه مروری کلی بر فضای رسانه‌ای عراق خواهیم داشت:

شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها:

در میان شبکه‌های اجتماعی، مردم عراق بیش از هر چیز دیگر از بستر «فیسبوک» استفاده می‌کنند و آمار بیش از ۲۰ میلیون کاربر فیسبوک برای این کشور ۳۹ میلیونی، نشان از فراگیر بودن این شبکۀ اجتماعی در عراق دارد. پس از آن «اینستاگرام» با قریب به ۵ میلیون کاربر، دومین شبکۀ اجتماعی پرمخاطب در عراق است. «توییتر» نیز در رتبۀ بعدی قرار می‌گیرد. در میان پیام‌رسان‌ها نیز بیش از همه «واتساپ» و  سپس «تلگرام» از اقبال بیشتری از سوی مردم عراق برخوردارند.

خبرگزاری‌ها:

بر اساس آمار الکسا، پربازدیدترین منبع خبری مورد استفاده مردم عراق در ژانویه و فوریۀ ۲۰۲۰، به خبرگزاری کردی «NRT» اختصاص دارد. در میان خبرگزاری‌های خارجی نیز «راشا تودی» روسیه، «BBC» انگلیس، «اسکای‌نیوز» امارات ، «الجزیره» قطر و «الیوم‌السابع» مصر توانسته‌اند بازدیدهای بیشتری را از مردم عراق جذب کنند. در این میان، عدم حضور رسانه‌هایی مانند «العربیه» و «المیادین» نیز معنادار است. «السومریه»، «الفرات‌ نیوز» و «بغداد تودی» نیز در رده سایت های خبری پر بازدید بوده اند. البته باید توجه داشت که مبنای محاسبۀ رتبۀ سایت ها لزوما با میزان واقعی مخاطبین آنها مطابقت ندارد؛ خبرگزاری‌های دیگری نیز وجود دارند که با وجود عدم حضورشان در موارد بالا، دارای مخاطب زیاد و تأثیرگذار هستند. مانند: «الشرقیه ‌نیوز»، «عین‌العراق ‌نیوز»، «الوکاله ‌الوطنیه العراقیه للأنباء(نینا)‌»، شبکه أخبار العراق و…

تلویزیون‌ها:

در زمینۀ شبکه‌های تلویزیونی نیز آزادی حاصل از وجود نداشتن قوانین و مقررات و وجود احزاب و گروه‌ها و ذی‌نفعان بین‌المللی فراوان در عراق موجب شده است که شبکه‌های ماهواره‌ای فراوانی در عراق فعالیت کنند، به‌گونه‌ای که هر «حزب»، «شخصیت سیاسی»، «گروه شبه‌نظامی» و حتی برخی دولت‌های خارجی، شبکۀ تلویزیونی متمرکز بر عراق مخصوص به خود را دارند. در یک تقسیم بندی کلی تلویزیون های عراق را می توان در سه گروه جای داد:

الف: شبکه های دولتی

ب: شبکه های خارجی

ج: شبکه های وابسته به احزاب و گروه ها و اشخاص.

شبکه‌های تلوزیونی دولتی عراق مانند «العراقیه» در میان این صداهای متکثر از تأثیرگذاری و جایگاه چندانی برخوردار نیست. در میان شبکه‌های خارجی، پنج شبکۀ «الحدث» (سعودی)، «راشا تودی» (روسیه)، «بی.بی.سی» (انگلیس)، «دویچه‌وله» (آلمان)، «الحره» (آمریکا) بیشترین بیننده را دارند. از بین شبکه‌های تلویزیونی عراقی نیز می‌توان به این شبکه‌ها اشاره کرد: «الشرقیه»، «الفرات»، «آفاق»، «العهد»، «دجله» و… اشاره کرد.

هر «حزب»، «شخصیت سیاسی» و «گروه نظامی» در عراق، شبکۀ تلوزیونی مخصوص به خود را دارد.

بررسی تعدادی از رسانه‌های مهم عراق:

۱٫       الشرقیه: alsharqiya.com

«الشرقیه» یک شبکه تلوزبونی عراقی استاندارد و جاافتاده با رویکرد لیبرال‌ و متعلق به سعد البزاز است که جایگاه خوبی نیز در میان مخاطب عراقی دارد. سعد البزاز در گذشته از نزدیکان صدام بود و هم اکنون نیز می‌توان گرایش بعثی را در او دید. صفحۀ فیسبوک و اینستاگرام الشرقیه هر کدام بیش از ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار دنبال کننده دارند. سایت خبری و دو شبکه تلویزیونی –یکی مختص اخبار و دیگری دارای برنامه‌های متفاوتی مانند فیلم، موسیقی، گفتگو- مجموعۀ رسانه‌ای الشرقیه را تشکیل می‌دهند.

الشرقیه به همۀ جریان‌های مذهبی و سیاسی عراق متعرض می‌شود و در جریان اعتراضات۲۰۱۸ خود را حامی راه‌پیمایان و تظاهر‌کنندگان علیه حکومت می‌دانست. از برنامه‌های پربیننده این شبکه «فی متناول الید» با اجرای حسام الحاج و «صباح الشرقیه» بکر خالد است.  دو برنامۀ «کلام الناس»با اجرای  علی الخالدی و «اهل المدینه» با اجرای ازل السیاب به مشکلات مردم می‌پردازد. «اطراف الحدیث» هم برنامه ای گفتگویی در زمینه هنر و فرهنگ و ادبیات با اجرای مجیدالسامرائی است که از ۲۰۰۴ تاکنون ادامه داشته است. «الکشاف» هم برنامه خوبی است و به تنوع قومیتها و فرهنگ ها و ادیان عراق می پردازد. (ایزدیون و ترکمان ها و…)

برنامه‌های متعدد مد و لباس، موسیقی و سلامت و… با اجرای سلبریتی هایی مانند : هیفاء حسونی، هند نزار و شهد الخطاب و میرا طالب را در جدول پخش دارد. فیلم و سریال هم (تولیدی و دوبله) پخش میکند.

از شیطنت های ضد ایرانی این شبکه می توان به تیتر سی وسومین سالگرد جنگ ایران و عراق اشاره کرد که در آن ایران عامل جنگ علیه عراق عنوان کرده بود.

سی وسومین سالگرد پابان جنگ ایران علیه عراق که هشت سال به طول انجامید تا اینکه ایران به اراده بین المللی تن داد!!

۲٫       السومریه (Alsumaria.tv)

السومریه دیگر شبکۀ تلوزیونی عراقی است که در سال ۲۰۰۴ تأسیس شده و مدیریت اجرایی فعلی آن با «غزوان جاسم» است. این شبکه به‌وضوح از لیبرالیزم و سکولاریزم در عراق دفاع می‌کند و با مرجعیت و نیز ایران و سیاست‌هایش در عراق مخالف است. البته در مقایسه با الشرقیه و دجله در رویکرد ضدایرانی معتدل تر است. به نسبت هم رسانه زرد محسوب می‌شود و دنبال جذب مخاطب است. علی‌رغم اینکه تلاش می‌کند خود را طرفدار آمریکا جلوه ندهد اما با طرح «خروج آمریکا از عراق» مخالفت می‌کند! و شعار «أمریکا الشیطان الأکبر» به مذاق مدیر آن، خوش نمی‌آید!

از نظر گرایش سیاسی طبعا در لیست رسانه‌های «اهل‌سنت لیبرال» قرار می‌گیرد. هرچند تمایل چندانی به جریان‌های سیاسی داخلی در آن دیده نمی‌شود، اما –همان طور که غزوان جاسم در توضیح صفحۀ توییتر خود اشاره کرده است- بی طرفی در عالم رسانه، چندان معنایی ندارد.

جالب است که این شبکه در حمایت از تظاهرکنندگان عراقی، نه‌تنها به عبدالمهدی، که به برهم صالح و توفیق علاوی هم متعرض می‌شود و آن‌ها را آماج انتقادات قرار می‌دهد.

صفحات این شبکه در فیسبوک، توییتر و یوتیوب آن، مخاطب بیش از ۳میلیونی دارد. «المحاید» و «المناوره» دو برنامه گفتگومحور سیاسی پربینندۀ این شبکه است. پایگاه خبری اینترنتی السومریه هم پر بازدید است.

۳٫       الحره (alhurra.com)

«الحره»، «ارفع صوتک»، «رادیو سوا»، «الاصوات المغاربیه»؛ همۀ این‌ها زیرمجموعۀ شرکت «mbn» هستند که بودجۀ رسمی از کنگرۀ آمریکا دریافت می‌کند و این را به‌صورت رسمی اعلام می‌کند. «الحره عراق» و «رادیو سوا عراق» دو شبکۀ متمرکز بر عراق هستند. صفحه الحره عراق در فیسبوک بیش از ۲ میلیون۷۰۰ هزار نفر و صفحۀ فیسبوک شبکۀ الحره جهان عرب، بیش از ۱۵ میلیون نفر دنبال‌کننده دارند.

برنامه‌های شبکۀ الحره عراق از اربیل پخش می‌شود و صریحا از آمریکا و سیاست‌های خاورمیانه‌ای آن دفاع می‌کند و نقش مهمی را در جهت‌دهی ضدایرانی به تظاهرات عراق ایفا می‌کند. البته پروژۀ بلندمدت شبکه الحره -چنان‌که از خلال برنامه‌هایی همچون «اسلام حر»، «کلمه حق»، «مختلف‌علیه» و «حدیث الخلیج» می‌توان یافت- یک پروژۀ فرهنگی و اعتقادی است، که بزنگاه‌های تقابل تمدنی اسلام و لیبرالیزم را شناسایی و مورد حمله قرار می‌دهد؛ موضوعاتی مانند سیاه‌نمایی وضعیت زنان و کودکان در عراق و جهان عرب، سیاه‌نمایی نسبت به آزادی بیان در عراق و کشورهای عربی، تحریف تاریخ اسلام و تمدن‌ اسلامی همچون امپراطوری عثمانی، تاختن به برخی احکام اسلامی مانند جهاد (به بهانۀ تروریسم) و حجاب (به بهانۀ حقوق زن)، وهن اسلام با متوسل شدن به مسایلی مانند تغییر جنسیت، ختنه زنان و قضاوت و افتای زنان، مراکز و نهادهای دینی و…، طرح شبهاتی مانند غیرقابل‌جمع بودن اختلاف‌قرائت‌های قرآن و یا ایجاد تردید در معراج پیامبر، حکومت در اسلام و… . برای نمونه  می توان به گزارش الحره از فساد در دیوان وقف شیعی اشاره کرد که بسیار جنجال برانگیز شد و موجب شد این شبکه به دلیل توهین به مرجعبت برای مدتی بسته شود و عتبه حسینی با صدور بیانیه ای به اتهامات وارده پاسخ داده و اتهامات الحره را رد کند. این تنها باری نبود که الحره بسته شد. یک بار هم در جریان تظاهرات جوانان عراق این شبکه بسته شد.

از اهداف مهم دیگر این رسانه، توجیه سیاست‌های خاورمیانه‌ای آمریکا است که برنامه‌هایی مانند «عاصمه القرار»، «الحکی سوری»، «الحره تتحری» و «بین سام و عمار» به آن می‌پردازند.

۴٫       دجله: dijlah.tv

این شبکه متعلق به «جمال الکربولی» است. وی با اینکه جزو رجال سیاسی کشور محسوب می‌شود و هر ایرادی که به طبقۀ سیاسی وارد است، متوجه او نیز هست، اما با این حال، دجله را «صدای مردم» می‌خواند. کربولی که به شدت ضد ایران است، مؤسس جریان «الحل» عراق است و  در دوره‎‌های مختلف، بین ۱۰ تا ۱۲ کرسی مجلس را به دست آورده است.

شبکه «دجله» با متوقف شدن شبکۀ الحره عراق به تریبون آمریکا تبدیل شد. دجله دوبار توسط دولت بسته شد و سروصدای زیادی را از جانب تظاهرکنندگان غیر صدری برانگیخت. تلاش این شبکۀ تلوزیونی در ایران‌ستیزی و تبدیل کردن «اعتراضات ضدفساد» جوانان عراقی به «اعتراضات ضد ایرانی» بر کسی پوشیده نیست. پس از معروف شدن طرفداران مقتدی صدر به «کلاه‌‎آبی‌ها» این شبکه و دیگر شبکه‌های طرف‌دار آمریکا با قرار دادن «کلاه قرمز» بر روی لوگوی شبکه، در پی به دست گرفتن رهبری و هدایت جریان غیرصدری معترضان برآمدند. صفحۀ این شبکه در فیسبوک، نزدیک به ۳ میلیون و در یوتیوب ۲ میلیون دنبال‎‌کننده دارد.

سحر عباس جمیل از مجریان معروف این شبکه است که برنامه های گفتگویی اش پربیننده است و گاه با حاشیه هایی نیز همراه است. برای مثال مهمان برنامه وی که یک روحانی بود، روسری به او هدیه کرد و  در فضای مجازی با اقبال کاربران روبرو شد.

منبع: شعوبا